اعتیاد رفتاری نوعی وابستگی روان‌شناختی است که در آن فرد بدون مصرف مواد، به یک رفتار خاص مثل قمار، اینترنت یا خرید، به‌طور وسواس‌گونه ادامه می‌دهد و با وجود پیامدهای منفی نمی‌تواند آن را کنترل کند. علائم آن شامل پنهان‌کاری، اضطراب، احساس گناه، غفلت از مسئولیت‌ها و انزوای اجتماعی است؛ نشانه‌هایی که اگر نادیده گرفته شوند، می‌توانند زندگی فرد را به شدت تحت تأثیر قرار دهند.
اگر می‌خواهید بدانید اعتیاد رفتاری دقیقاً چیست، چه علائمی دارد و چگونه می‌توان آن را درمان کرد، در این مقاله از مرکز ترک اعتیاد نگین با ما همراه باشید. برای شنیدن یک تحلیل جامع و مفید، پادکست زیر را از دست ندهید. این پادکست، نکات مهمی را به صورت خلاصه برای شما توضیح می‌دهد.
اعتیاد رفتاری
اعتیاد رفتاری (Behavioral Addiction) نوعی اختلال روان‌شناختی است که در آن فرد بدون مصرف هیچ ماده خارجی، به انجام یک رفتار خاص به‌طور وسواس‌گونه ادامه می‌دهد. در این نوع اعتیاد، خودِ رفتار باعث ترشح دوپامین و ایجاد لذت در مغز می‌شود و همین وابستگی موجب می‌گردد فرد با وجود پیامدهای منفی، کنترل خود را از دست بدهد و نتواند رفتار را متوقف کند.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) و انجمن روانپزشکی آمریکا (APA) اعتیاد رفتاری را به عنوان یک اختلال قابل تشخیص طبقه‌بندی کرده‌اند. بارزترین مثال آن، اختلال قماربازی است که در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) به عنوان تنها اعتیاد رفتاری رسمی شناخته شده است. با این حال، بسیاری از متخصصان حوزه‌های مختلف، اعتیاد به اینترنت، بازی‌های ویدیویی، سکس، خرید و غذا را نیز در این دسته قرار می‌دهند. نکته مهم اینجاست که انجام هر رفتار لذت‌بخشی به معنای اعتیاد نیست. تفاوت کلیدی بین یک عادت ساده و اعتیاد رفتاری، در از دست دادن کنترل و ادامه دادن به رفتار با وجود آسیب‌های جدی است. فرد معتاد رفتاری، توانایی مقاومت در برابر میل شدید خود را از دست می‌دهد و این رفتار به محور اصلی زندگی‌اش تبدیل می‌شود.
در وب‌سایت نیویورک پست گفته شده، دکتر آدی جافه (Dr. Adi Jaffe)، روانشناس و نویسنده معتقد است:
اعتیاد فقط به مصرف مواد محدود نمی‌شود و می‌تواند شکل‌های دیگری هم داشته باشد، مثل استفاده بیش از حد از شبکه‌های اجتماعی، پرخوری افراطی، قمار یا کار بیش از حد. شناسایی درد یا ناراحتی عاطفی‌ای که این رفتارها را هدایت می‌کند، بسیار اهمیت دارد.
انواع اعتیاد رفتاری در زندگی
همان‌طور که گفته شد، اعتیاد رفتاری می‌تواند به اشکال مختلفی بروز پیدا کند. در اینجا به برخی از شایع‌ترین انواع آن اشاره می‌کنیم:
- اعتیاد به قمار: این تنها نوع اعتیاد رفتاری است که رسماً توسط انجمن روانپزشکی آمریکا به عنوان یک اختلال اعتیادآور شناخته شده است. در این اعتیاد، فرد به صورت اجباری و کنترل‌ناپذیر به قمار می‌پردازد، حتی زمانی که در حال از دست دادن پول، شغل یا روابط خود است. این افراد اغلب برای جبران باخت‌های قبلی، به قمار ادامه می‌دهند و دروغ‌گویی برای پنهان کردن رفتارشان در آن‌ها بسیار شایع است.
- اعتیاد به بازی‌های ویدئویی: این نوع اعتیاد، به خصوص در میان نوجوانان و جوانان رو به افزایش است. فرد معتاد به بازی، بخش بزرگی از زمان و انرژی خود را صرف بازی می‌کند تا جایی که از مسئولیت‌های اجتماعی، تحصیلی و شغلی خود غافل می‌شود. این رفتار می‌تواند منجر به انزوای اجتماعی، مشکلات درسی و حتی مشکلات جسمی مانند خستگی و کم‌تحرکی شود.
- اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی: وابستگی به وب‌گردی، استفاده از گوشی‌های هوشمند و گشت‌وگذار بی‌هدف در شبکه‌های اجتماعی. فرد معتاد به اینترنت، ساعات طولانی را آنلاین می‌ماند و در صورت عدم دسترسی به اینترنت یا گوشی خود، احساس اضطراب و بی‌قراری می‌کند. این اعتیاد اغلب با مشکلات خواب، کاهش بهره‌وری کاری و از دست دادن روابط واقعی همراه است.
- اعتیاد به خرید: این اعتیاد با نیاز غیرقابل کنترل به خرید کردن مشخص می‌شود. فرد برای تجربه احساس لذت و هیجان ناشی از خرید، به صورت اجباری وسایلی را تهیه می‌کند که نیازی به آن‌ها ندارد. این رفتار اغلب به مشکلات مالی جدی، بدهی و حتی ورشکستگی منجر می‌شود.
- اعتیاد به کار: به نوعی وابستگی وسواس‌گونه به شغل و فعالیت‌های مرتبط با آن گفته می‌شود. این افراد تمام زندگی خود را فدای کار می‌کنند و از تفریح، روابط اجتماعی و خانوادگی خود غافل می‌شوند. اگرچه این رفتار در ابتدا مثبت به نظر می‌رسد، اما به مرور زمان می‌تواند منجر به فرسودگی شغلی، مشکلات سلامتی و از بین رفتن روابط شخصی شود.
علائم اعتیاد رفتاری
شناخت علائم اعتیاد رفتاری اولین قدم برای کمک به فرد معتاد است. این علائم می‌توانند به دو دسته کلی رفتاری و روانی تقسیم شوند. برای آشنایی بیشتر با انواع علائم اعتیاد رفتاری به جدول زیر توجه کنید:
| علائم رفتاری | علائم روانی |
|---|---|
| پنهان‌کاری و دروغ‌گویی | اشتغال ذهنی (وسواس فکری) |
| افزایش زمان و شدت | احساس گناه و شرم |
| ناتوانی در کنترل | اضطراب و بی‌قراری |
| غفلت از مسئولیت‌ها | تغییرات خلقی |
| انزوای اجتماعی | احساس پوچی و بی‌معنایی |
- علائم رفتاری:
- پنهان‌کاری و دروغ‌گویی: فرد برای پنهان کردن میزان زمانی که صرف رفتار اعتیادآور می‌کند، به اطرافیانش دروغ می‌گوید.
- افزایش زمان و شدت: نیاز به صرف زمان یا پول بیشتر برای رسیدن به همان سطح از رضایت و لذت.
- ناتوانی در کنترل: تلاش‌های مکرر و ناموفق برای کاهش یا متوقف کردن رفتار.
- غفلت از مسئولیت‌ها: نادیده گرفتن وظایف شغلی، تحصیلی و خانوادگی به دلیل مشغولیت با رفتار اعتیادآور.
- انزوای اجتماعی: دوری کردن از دوستان و خانواده و ترجیح دادن رفتار اعتیادآور به فعالیت‌های اجتماعی.
- علائم روانی:
- اشتغال ذهنی: تمام فکر و ذکر فرد معطوف به رفتار اعتیادآور و برنامه‌ریزی برای انجام آن است.
- احساس گناه و شرم: پس از انجام رفتار، فرد احساس پشیمانی، گناه یا شرم می‌کند.
- اضطراب و بی‌قراری: در صورت عدم امکان انجام رفتار، فرد دچار اضطراب شدید، تحریک‌پذیری و بی‌قراری می‌شود.
- تغییرات خلقی: نوسانات شدید خلقی، افسردگی یا اضطراب در غیاب رفتار اعتیادآور.
- احساس پوچی و بی‌معنایی: افزایش میل به مصرف مجدد، تشدید افسردگی و اضطراب، و از دست دادن هدف در زندگی منجر می‌شود.
اگر این علائم را در خود یا اطرافیانتان مشاهده می‌کنید، لازم است به دنبال کمک تخصصی باشید. مشاوره اعتیاد در مرکز نگین می‌تواند اولین گام برای شروع مسیر بهبودی باشد.
اعتیاد رفتاری چگونه شروع می شود؟
همانند سایر انواع اعتیاد، اعتیاد رفتاری نیز یک پدیده پیچیده است که ترکیبی از عوامل مختلف در شکل‌گیری آن نقش دارند. این عوامل به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
- عوامل بیولوژیکی
تحقیقات نشان داده‌اند که برخی افراد از نظر ژنتیکی بیشتر مستعد ابتلا به اعتیاد هستند. ساختار مغز، به ویژه سیستم پاداش، در این افراد ممکن است به گونه‌ای باشد که به رفتارهای لذت‌بخش واکنش شدیدتری نشان دهد. - عوامل روان‌شناختی
اختلالات روانی زمینه‌ای مانند افسردگی، اضطراب، اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) نقش مهمی در بروز اعتیاد رفتاری دارند. بسیاری از افراد از رفتار اعتیادآور به عنوان یک مکانیزم مقابله‌ای برای فرار از احساسات دردناک یا مدیریت استرس و اضطراب استفاده می‌کنند. برای مثال، فردی که با افسردگی دست و پنجه نرم می‌کند ممکن است به بازی‌های آنلاین پناه ببرد تا برای مدتی از واقعیت تلخ خود دور شود. - عوامل محیطی و اجتماعی
محیطی که در آن رشد می‌کنیم و زندگی می‌کنیم نیز تأثیر بسزایی دارد. عواملی مانند دسترسی آسان به ابزارهای تکنولوژیک (موبایل، اینترنت)، فشارهای اجتماعی، تجربه آسیب‌های دوران کودکی، نبود حمایت خانواده و یا داشتن دوستان با رفتارهای اعتیادآور، می‌توانند احتمال ابتلا به اعتیاد رفتاری را افزایش دهند.
عوارض اعتیاد رفتاری
اعتیاد رفتاری، اگر درمان نشود، می‌تواند عواقب ویرانگری بر زندگی فرد و اطرافیانش داشته باشد. این عوارض در ابعاد مختلفی نمود پیدا می‌کنند:
- مشکلات مالی: اعتیاد به قمار یا خرید می‌تواند فرد را در آستانه ورشکستگی قرار دهد.
- روابط آسیب‌دیده: پنهان‌کاری، دروغ‌گویی و غفلت از خانواده و دوستان منجر به از بین رفتن اعتماد و انزوای فرد می‌شود.
- سلامت جسمی: غفلت از بهداشت، تغذیه و خواب کافی می‌تواند منجر به بیماری‌های مزمن شود. به عنوان مثال، فردی که به بازی‌های ویدئویی معتاد است ممکن است دچار مشکلات بینایی، کمردرد و چاقی شود.
- سلامت روان: اعتیاد رفتاری اغلب با افسردگی شدید، اضطراب، عزت نفس پایین و در موارد حاد، افکار خودکشی همراه است.
- مشکلات شغلی و تحصیلی: کاهش بهره‌وری، غیبت مکرر و از دست دادن تمرکز می‌تواند منجر به اخراج از کار یا افت تحصیلی شود.
این عوارض به صورت یک چرخه معیوب عمل می‌کنند؛ هرچه فرد بیشتر در این مشکلات غرق می‌شود، بیشتر به رفتار اعتیادآور خود پناه می‌برد و این امر مشکلات او را وخیم‌تر می‌کند.
ترک اعتیاد رفتاری
خوشبختانه، ترک اعتیاد رفتاری کاملاً ممکن است و با یک برنامه درمانی اصولی، فرد می‌تواند کنترل زندگی خود را دوباره به دست بگیرد. مهم‌ترین نکته، پذیرش مشکل و شروع مسیر درمان است.
مراحل درمان:
- تشخیص و ارزیابی: اولین قدم، مراجعه به یک متخصص سلامت روان یا روانشناس متخصص در حوزه اعتیاد است. او با ارزیابی دقیق، نوع و شدت اعتیاد را مشخص کرده و برنامه درمانی مناسبی را طراحی می‌کند.
- درمان‌های روان‌شناختی: درمان‌های روان‌شناختی به ویژه درمان شناختی-رفتاری (CBT) در ترک اعتیاد رفتاری بسیار مؤثر هستند. CBT به فرد کمک می‌کند تا الگوهای فکری و رفتاری مخرب خود را شناسایی و تغییر دهد. همچنین، مهارت‌های مقابله با وسوسه، مدیریت استرس و حل مشکلات را می‌آموزد. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره این روش درمانی، می‌توانید مقاله درمان رفتاری را مطالعه کنید.
- دارو درمانی: در مواردی که اعتیاد رفتاری با اختلالات زمینه‌ای مانند افسردگی یا اضطراب همراه باشد، روانپزشک ممکن است داروهای مناسب را تجویز کند تا به کنترل علائم و تسهیل روند بهبودی کمک کند.
- مشاوره و گروه‌درمانی: شرکت در جلسات مشاوره فردی و گروه‌درمانی می‌تواند حمایت لازم را برای فرد فراهم کند. در گروه‌های حمایتی، افراد با تجربیات مشابه گرد هم می‌آیند و به یکدیگر در مسیر بهبودی کمک می‌کنند.
ترک اعتیاد رفتاری یک فرایند تدریجی است و به صبر، تعهد و حمایت نیاز دارد.
برای افرادی که نیاز به درمان تخصصی دارند، مرکز بستری ترک اعتیاد نگین محیطی امن و حرفه‌ای برای بازتوانی و ترک اعتیاد فراهم می‌کند. همچنین، اگر می‌خواهید بهتر بفهمید منظور از اعتیاد روحی روانی به مواد مخدر چیست؟ و چگونه با عوارض روانی و رفتاری آن مقابله کرد، این مقاله توضیح جامعی ارائه می‌دهد.