مواد مخدر افیونی چیست؟ مواد افیونی شامل ترکیباتی طبیعی، نیمه‌صنعتی و کاملاً سنتتیک میشوند که با اتصال به گیرندههای خاص در مغز و نخاع، درد را تسکین داده و احساس سرخوشی ایجاد میکنند. این گروه از مواد، از تریاک و مورفین گرفته تا هروئین و فنتانیل، نه‌تنها خواص درمانی دارند بلکه به شدت اعتیادآور هستند. شناخت دقیق انواع، اثرات و علائم مصرف مواد افیونی، اولین گام حیاتی برای پیشگیری از سوءمصرف و موفقیت در ترک اعتیاد است.
در این مقاله از مرکز ترک اعتیاد نگین، به بررسی جامع مواد افیونی، تعریف مواد افیونی یعنی چه و تاثیرات آن‌ها بر بدن و ذهن می‌پردازیم تا شما بتوانید با آگاهی کامل تصمیمات درست بگیرید.
افیون چیست؟
ریشه تمام این مواد، کلمه «افیون» است. افیون چیست؟ افیون (Opium) در واقع شیره‌ی خشک‌شده‌ای است که از گیاه خشخاش (Papaver somniferum) به دست می‌آید و حاوی ترکیبات فعالی چون مورفین، کدئین و تبائین است. افیون چیه، به زبان ساده، منبع اولیه و طبیعیِ مواد افیونی محسوب می‌شود.
اما مواد افیونی چیه (Opioids) و تعریف گسترده‌تر آن کدام است؟ اصطلاح «اپیوئید» یا «مواد افیونی» به مجموعه ترکیبات شیمیایی طبیعی، نیمهسنتتیک و کاملاً سنتتیک (شیمیایی) اطلاق می‌شود که با اتصال به گیرندههای خاصی در مغز و نخاع، اثراتی شبیه به مورفین ایجاد میکنند. بنابراین، افیونی چیست، اشاره به هر ماده‌ای دارد که روی این گیرنده‌ها اثر می‌گذارد و سبب تسکین درد و ایجاد حس سرخوشی می‌شود.
| ویژگی مقایسه | مواد افیونی (Opiates) | اپیوئیدها (Opioids) |
|---|---|---|
| منبع/ریشه | طبیعی (Natural) | طبیعی، نیمهسنتتیک و سنتتیک (Synthetic & Semi-synthetic) |
| تعریف ساده | مشتقات مستقیمی که فقط از گیاه خشخاش به دست می‌آیند. | هر ماده‌ای که بر گیرندههای اپیوئیدی در بدن اثر می‌گذارد. |
| گستردگی | دامنه‌ی محدودتر (تنها شامل ترکیبات طبیعی). | دامنه‌ی گسترده‌تر و فراگیرتر (شامل تمام مواد مرتبط). |
| مکانیسم اثر | اثرگذاری بر گیرندههای اپیوئیدی | اثرگذاری بر گیرندههای اپیوئیدی |
| نمونه‌های رایج | مورفین، کدئین، تریاک | فنتانیل، متادون، هروئین، اکسی‌کدون، و همچنین مواد افیونی طبیعی |
| نکته کلیدی | زیرمجموعه‌ای از اپیوئیدها هستند. | شامل تمام مواد افیونی طبیعی (Opiates) و مشتقات ساختگی آن‌ها است. |
جدول بالا تفاوت‌ها و شباهت‌های اصلی بین مواد افیونی (Opiates) و اپیوئیدها (Opioids) را نشان می‌دهد. مواد افیونی، ترکیباتی طبیعی هستند که مستقیماً از گیاه خشخاش استخراج میشوند و شامل مورفین، کدئین و تریاک میشوند. در مقابل، اپیوئیدها دامنه‌ای گسترده‌تر دارند و علاوه بر ترکیبات طبیعی، شامل مشتقات نیمهسنتتیک و کاملاً سنتتیک نیز میشوند؛ داروهایی مانند فنتانیل، متادون، هروئین و اکسی‌کدون از این دسته هستند. هر دو گروه بر گیرندههای اپیوئیدی در بدن اثر می‌گذارند، اما مواد افیونی زیرمجموعه‌ای از اپیوئیدها محسوب میشوند. این تفاوت‌ها به ما کمک می‌کند تا بهتر ماهیت، کاربرد و خطرات هر گروه را درک کنیم.
در nida آمده است:
افیونیها (Opioids) دسته‌ای از داروها هستند که شامل ترکیبات طبیعی، نیمهسنتتیک و کاملاً سنتتیک میشوند و هم داروهای تجویزی و هم مواد غیرقانونی مانند هروئین را دربر می‌گیرند. داروهای تجویزی مانند اکسی‌کدون، هیدروکدون، مورفین، کدئین، فنتانیل و سایر موارد عمدتاً برای درمان درد استفاده میشوند.
مواد افیونی کدامند و شامل چیست؟
وقتی می‌پرسیم مواد افیونی شامل چیست، باید بدانیم که این مواد در سه دسته اصلی قرار می‌گیرند و ترک تریاک یا سایر مشتقات افیونی نیازمند شناخت دقیق این دسته‌ها است:
- طبیعی (Natural): موادی که مستقیماً از تریاک خام استخراج میشوند، مانند مورفین و کدئین.
- نیمهسنتتیک (Semi-Synthetic): موادی که با تغییر شیمیاییِ اپیوئیدهای طبیعی در آزمایشگاه ساخته میشوند، مانند هروئین، اکسی‌کدون و هیدروکدون.
- سنتتیک (Synthetic): موادی که کاملاً در آزمایشگاه و بدون نیاز به مشتقات طبیعی خشخاش تولید میشوند.
مواد افیونی شیمیایی چیست؟
تقسیم‌بندی مواد افیونی تنها محدود به منشأ طبیعی نیست؛ ساختار مواد افیونی شیمیایی نیز بخش بزرگی از این گروه را تشکیل می‌دهد. این مواد بر اساس منشأ تولید به سه دسته کلی تقسیم میشوند که شناخت تفاوت آن‌ها ضروری است:
- افیونی‌های طبیعی (Opiates): این مواد آلکالوئیدهایی هستند که مستقیماً از شیره گیاه خشخاش استخراج میشوند. مهمترین نمونه‌های آن مورفین و کدئین هستند.
- افیونی‌های نیمه‌صنعتی (Semi-Synthetic Opioids): این مواد در آزمایشگاه و با اعمال تغییرات شیمیایی بر روی افیونی‌های طبیعی ساخته میشوند. هروئین (که از مرفین ساخته می‌شود)، هیدروکودون و اکسی‌کدون از مهمترین نمونه‌های این دسته هستند.
- افیونی‌های صنعتی (Synthetic Opioids): این مواد کاملاً در آزمایشگاه و با فرآیندهای شیمیایی تولید میشوند و هیچ‌گونه منشأ طبیعی ندارند. این دسته قوی‌ترین مواد افیونی جدید را شامل میشوند که متادون، مپریدین و به ویژه فنتانیل، که می‌تواند ده‌ها برابر قوی‌تر از هروئین باشد، از جمله آن‌ها هستند.
انواع مواد افیونی و مهمترین مواد افیونی
انواع مواد افیونی کدامند؟ همان‌طور که گفته شد، انواع مواد افیونی بسیار گسترده‌اند و هر کدام عوارض و پتانسیل اعتیاد خاص خود را دارند. در زیر، به مهمترین مواد افیونی که بیشترین سوءمصرف را دارند، اشاره شده است:
- مواد افیونی تریاک (Opium): خام‌ترین و قدیمی‌ترین شکل مواد افیونی است که مستقیماً از گیاه خشخاش به دست می‌آید.
- مواد افیونی مورفین (Morphine): یک آلکالوئید اصلی تریاک و یک مسکن بسیار قوی که در پزشکی کاربرد دارد.
- مواد افیونی هروئین (Heroin): یک افیونی نیمه‌صنعتی که بسیار سریع‌تر و قوی‌تر از مرفین عمل می‌کند و بالاترین میزان اعتیادآوری را دارد.
- مواد افیونی کدئین (Codeine): مسکنی ضعیف‌تر و یک سرکوب‌کننده سرفه که معمولاً در ترکیبات دارویی استفاده می‌شود.
- مواد افیونی فنتانیل (Fentanyl): قوی‌ترین افیونی صنعتی که متأسفانه در بازار سیاه به عنوان ترکیب‌کننده یا جایگزین هروئین مورد سوءمصرف قرار می‌گیرد و عامل بسیاری از اوردوزهای مرگبار است.
اثرات مواد افیونی
اثرات مواد افیونی عمدتاً در سیستم عصبی مرکزی متمرکز است. در کوتاه‌مدت، این مواد باعث کاهش درد، سرخوشی، احساس گرما، خواب‌آلودگی و آرامش میشوند. با این حال، عوارض جانبی خطرناکی نیز به همراه دارند که مهمترین آن‌ها عبارتند از:
- کاهش سرعت تنفس (دپرسیون تنفسی) که می‌تواند منجر به کما و مرگ (اوردوز) شود.
- یبوست شدید و مزمن، تهوع و استفراغ.
- اختلال در تمرکز، تفکر مبهم و کاهش عملکرد شناختی.
- ایجاد تحمل، وابستگی جسمی و روانی شدید که نیازمند درمان تخصصی هروئین و سایر افیون‌ها است.
علائم ظاهری و رفتاری مصرف مواد افیونی
شناسایی زودهنگام علائم می‌تواند شانس موفقیت در ترک را به شدت افزایش دهد. اگر گمان می‌کنید یکی از عزیزان شما به مصرف مواد مخدر افیونی روی آورده است، به دنبال علائم زیر باشید:
علائم ظاهری:
- مردمک‌های سوزنی شکل (Pinpoint Pupils): یکی از مشخص‌ترین علائم مصرف افیون‌ها.
- خواب‌آلودگی بیش از حد، چرت زدن‌های ناگهانی (نودینگ).
- بی‌تفاوتی نسبت به بهداشت شخصی و ظاهر.
- قرمزی چشم، آبریزش بینی و تعریق شدید (در زمان شروع علائم ترک).
علائم رفتاری و روانی:
- تغییرات ناگهانی در دوستان، محافل اجتماعی و فعالیت‌های همیشگی.
- افت شدید عملکرد شغلی یا تحصیلی و شانه خالی کردن از مسئولیت‌ها.
- تغییرات شدید و ناگهانی خلق‌وخو (مانند اضطراب شدید یا پرخاشگری).
- مشکلات مالی غیرقابل توجیه و رفتارهای پنهان‌کارانه.
ترک افیونی یعنی چه؟
ترک مواد مخدر افیونی به معنای رهایی کامل از وابستگی جسمی و روانی به هر یک از مواد افیونی (از تریاک تا فنتانیل). ترک این مواد به دلیل علائم محرومیت شدید (مانند درد، تهوع، اضطراب و لرز) باید حتماً تحت نظارت پزشکی و روانپزشکی انجام شود. فرآیند درمانی در مرکز ترک اعتیاد نگین با سم‌زدایی اصولی آغاز شده و با برنامه‌های روان‌درمانی و جلوگیری از عود کامل می‌شود.
اگر شما یا عزیزانتان با این مواد دست و پنجه نرم می‌کنید، به یاد داشته باشید که ترک اعتیاد یک مسیر قابل دستیابی است. در مرکز ترک اعتیاد نگین، ما با استفاده از روش‌های درمانی تخصصی و حمایتی، در کنار شما خواهیم بود تا به یک زندگی سالم و عاری از مواد برگردید.